Geluk en zingeving  

Onze behoeften bepalen voor een groot deel hoe we ons gedragen. Het zijn de drijfveren die onze emoties en ons gedrag sturen.

Behoeften zijn voor iedereen anders. En zelfs als we behaalde behoeften delen, dan nog steeds zijn er vaak verschillen in bijvoorbeeld intensiteit of de manieren waarop we onze behoeften willen bevredigen. Voor het thema geluk is het het belangrijkst om te beseffen dat onze behoeften, wat ze ook zijn, invloed hebben op hoe gelukkig we zijn. In dit artikel wil ik ingaan op onze behoeften, welke typen nuttig zijn en welke niet, en hoe je daarmee om kunt gaan.

Zoals we zagen zijn emoties bedoeld om ons leven 'in de juiste richting' te sturen. Dat betekent: zolang onze hersenen het idee hebben dat onze behoeften bevredigd (gaan) worden, ervaren we positieve emoties. Maar als we het idee hebben dat onze behoeften niet bevredigd worden, dan krijgen we juist negatieve emoties. Dat betekent dat ons geluk deels afhangt van de mate waarin we denken dat onze behoeften bevredigd worden. In het model zie je bij de pijl hoe onze behoeften voor een groote deel de basis zijn van onze gedachtenpatronen en emoties en dus van ons geluk.

Het is goed om te beseffen dat hoe meer behoeften je hebt, hoe groter de kans dat er ook wel eens eentje niet bevredigd wordt. En dat zorgt er dan weer voor dat je hersenen je proberen bij te sturen met negatieve emoties. Het gevolg van die onbevredigde behoeften is onrust en in het ergste geval ongeluk. Uiteraard zijn er ook fijne emoties als een behoefte wel vervuld wordt. Maar positieve emoties duren veelal maar kort, terwijl de negatieve emoties vaak dieper en langer zijn. Onze hersenen zijn er op ingericht om risico's te vermijden en zullen dus reageren met negatieve emotie als er het risico is dat één van de behoeften niet vervuld gaat worden. Méér behoefte leidt dus meestal tot méér lijden.

Hoe meer we willen, hoe meer we lijden.

Nu zou je zeggen: is het dan niet beter om maar zo min mogelijk behoeften te hebben? Daar valt zeker wat voor te zeggen, maar veel behoeften zijn er niet voor niets. Een behoefte als honger en dorst kan heel vervelend zijn, maar is wel degelijk nuttig: je overleeft het waarschijnlijk niet als je lichaam niet op tijd aangeeft dat je vocht nodig hebt of juist vol zit. Deze behoeften zijn dus nuttig en zinvol. Aan de andere heb je behoeften zoals 'obsessieve koopverslaving' of 'roken' waar dat niet het geval is: je lichaam geeft aan dat je iets moet kopen of een sigaret moet roken, maar eigenlijk helpt dat je in beide gevallen niks verder. Van die onnuttige behoeften wil je liever juist af, zodat je er ook de onrust en negatieve emoties niet van hebt.

Onze behoeften

Ik wil eerst kort ingaan op welke soorten behoeften er allemaal zijn, om vervolgens iets te zeggen over het nut van de verschillende soorten. Als het gaat om onze behoeften, zijn er uiteraard oneindig veel varianten. De één vindt dit belangrijk, de ander dat. Toch zijn onze behoeften vaak wel terug te brengen tot een aantal zogenaamde basisbehoeften. Daarbij zijn niet alle behoeften basisbehoeften, maar als we kijken naar de 'behoefte onder de behoefte' komen we uiteindelijk bij de basisbehoeften uit. Bijvoorbeeld de 'behoefte aan inkomen' is niet zozeer een behoefte in zichzelf, maar helpt inkomen ons om aan diepere behoeften te voldoen zoals gezondheid, onspanning en sociale status. Zo kom je onderaan de keten uit op een aantal behoeften die we dus de basisbehoeften noemen.

Gek genoeg zijn wetenschappers het er niet over eens hoe we die basisbehoeften precies in moeten delen. Dat komt voornamelijk omdat we basisbehoeften niet kunnen meten. En dus komt elke onderzoeker met z'n eigen lijstje. De bekendste is waarschijnlijk wel de 'piramide van Maslov', die bestaat uit 5 basisbehoeften die op elkaar zijn gestapeld als een piramide. Maslow nam het uitgangspunt dat je pas echt bezig gaat met de behoeften in een bepaalde laag als aan de behoeften in alle onderliggende lagen 'redelijk voldaan' was. Zo zouden mensen hun energie in het algemeen eerst richten op de onderste laag, en vervolgens omhoog werken tot ze op de bovenste laag arriveren. Overigens merkte Maslow op dat hij maar een handjevol mensen kende die zich op de bovenste laag bevonden. Latere onderzoekers wezen erop dat de volgordelijkheid van onder naar boven in de praktijk niet op die manier werkt. Maar desalniettmein zijn de lagen van de piramide wel een goede basis gebleken voor het beschrijven van onze basisbehoeften. De lagen van de piramide zijn als volgt (de bovenste laag boven):

• Zelfontplooiing: doen wat goed, mooi en leuk is
• Status, succes en zelfwaardering
• Sociale acceptatie, liefde, vriendschap
• Zekerheid, orde en gezondheid
• Lichamelijke behoeften zoals eten, ademhalen en slaap

Het nut van onze behoeften

Nu we een algemene indeling hebben van onze behoeften, is de volgende vraag: zijn die behoeften nou ook allemaal even nuttig? Ik denk zelf namelijk van niet.

Uiteraard zijn heel veel behoeften wél zinvol. Zo heeft iedereen terecht behoefte aan lichamelijke zaken zoals eten, ademhalen en slapen. Ook zekerheid, orde en gezondheid zijn nuttig (ook al kun je hierin doorslaan). Hetzelfde geldt voor sociale acceptatie, liefde en vriendschap. We zijn van nature sociale wezens die met elkaar in verbinding willen staan. Bij de bovenste twee lagen van de piramide heb ik echter mijn vraagtekens. De laag met status, succes en zelfwaardering gaat vaak over 'beter/leuker/mooier zijn dan anderen', en ik denk dat we daar als samenleving niet beter van worden. In de bovenste laag is het risico om onszelf te verliezen in wat 'leuk' is, terwijl we meer voldoening kunnen halen uit wat mooi en goed is. Maar als die behoeften niet zo nuttig zijn, waarom zijn dan zo veel mensen bezig met korte pleziertjes, met status, met hun uiterlijk enzovoorts?

Zingeving of het gebrek daaraan

Volgens mij komt die drang naar makkelijk plezier doordat we een aantal andere dingen soms missen. Als het gaat om (de platte vormen van) status, succes en zelfwaardering, dan is die behoefte daaraan denk ik zo groot omdat de diepe verbinding met mensen en God minder vanzelfsprekend is geworden. Daardoor komen we meer 'op onszelf' te staan, en doen we van alles om onszelf er van te overtuigen dat we er echt wel toe doen. Wat betreft het extreem zoeken naar geluk, leukheid en positieve emoties, zijn er denk ik twee oorzaken. De eerste oorzaak is dat we minder zingeving ervaren. Daardoor snappen we niet meer waar ongeluk zinvol voor zou kunnen zijn en kunnen we dus ongeluk en problemen minder goed een plekje kunnen geven. Als je bijvoorbeeld niet gelooft dat God een hoger plan met dingen heeft of als je niet gelooft dat dingen überhaupt zinvol zijn dan lijken moeilijke dingen alleen maar nutteloos, en ben je minder geneigd om te accepteren dat ook moeilijke dingen er bij horen en een hoger doel kunnen dienen. En omdat de niet-leuke dingen minder acceptabel zijn, zoeken we dus extremer naar de leuke en positieve dingen. De tweede oorzaak van het meer zoeken naar leuke dingen is simpelweg dat die leuke dingen tegenwoordig heel eenvoudig beschikbaar zijn. Het is heel makkelijk om ons de hele dag te vermaken met spelletjes, filmpjes of ander vermaak. Sommige daarvan lijken ook nog eens op echte behoeften, maar zijn het niet. Bijvoorbeeld porno als surrogaat voor liefde en intimiteit. De grote vraag is nu: hoe kom je van die lege behoeften af?

Stoppen met zinloze behoeften

Het is namelijk enorm moeilijk om van een behoefte af te komen. Ja, er zijn methodes om bijvoorbeeld een tijd zonder je mobiele telefoon te leven. Filters in te stellen. Afkickprogramma's te volgen. Maar gek genoeg is het soms helemaal niet de beste strategie om van een behoefte af te komen maar juist om een andere behoefte te vervullen! Dat zit zo:

1. We hebben allemaal bepaalde behoeften
2. Wanneer een behoefte niet vervuld wordt, geeft dat negatieve emoties. Als een behoefte wel vervuld wordt, geeft dat (kort) positieve emoties
3. Als we een bepaalde diepe behoefte (zoals liefde of zingeeving) niet kunnen vervullen, krijgen we daardoor negatieve emoties zoals onrust
4. Zoals gezegd is de neiging bij onrust al snel om terug te grijpen op het krijgen van positieve emoties door het vervullen van platte behoeften zoals plezier of status
5. De oorzaak van die drang naar plat plezier is echter de afwezigheid van de dingen die er toe doen, zoals zingeving, liefde en geborgenheid
6. Dus door je te richten op het vervullen van die diepe behoeften, zorg je er indirect voor dat je minder drang hebt naar platte status en plezier

Mogelijkheden en onmogelijkheden

Hierboven hebben we het voornamelijk gehad over of behoeften nuttig of juist onnuttig waren. Er speelt echter ook nog iets anders. Namelijk of het vervullen van bepaalde behoeften überhaupt wel mogelijk is! Als je bijvoorbeeld verlamd bent dan is de wens naar een gezond lichaam logisch, maar tegelijkertijd misschien ook niet realistisch (alhoewel de hoop er soms kan zijn!). Of als je een relatie en kinderen hebt, dan blijkt de behoefte aan orde en structuur in de praktijk niet altijd haalbaar: er gebeuren immers weleens onverwachte dingen, en je kinderen hebben zo hun eigen wensen en eigenaardigheden. En alhoewel de kracht van hoop niet valt te ontkennen, kan het soms zo zijn dat een leven voor teleurstelling het eigenlijk niet waard is om tevergeefs te hopen op iets wat niet gaat komen. Dit kan een proces van rouw zijn, waarin je afscheid neemt van een bepaalde manier van leven of van bepaalde hoop. Tegelijkertijd is het goed om geen bovenmatige focus te leggen op dat wat je moet missen, maar in plaats daarvan ook blij te zijn met wat je wel hebt, en de mooie dingen om je heen. En wellicht zijn er ook kleine elementen waarin je wel terechte hoop hebt, of zelf iets toe kan voegen aan het vervullen van je behoeften. Dan zou mijn advies zijn om daar op een gematigde manier mee om te gaan: acties in gang zetten waar nodig, maar tegelijkertijd ook tevreden te zijn met wat je al hebt.

Dus

Mijn advies is dus als volgt. Ten eerste is het goed om je behoeften te inventariseren zodat je weet waar je je energie aan besteedt en waar je emoties vandaan komen. Probeer die behoeften terug te brengen tot één van de basisbehoften. Daarna is het dan belangrijk om onderscheid te maken tussen de diepere basisbehoeften zoals liefde, intimiteit en zingeving en de 'plattere' behoefen zoals status, succes en plezier. Vervolgens is de strategie tweeledig: stop als dat kan met de zinloze platte behoeften, maar besef tegelijkertijd dat die vaak een opvulling zijn omdat je een andere, diepere basisbehoefte mist. Zorg er dus vooral voor dat je probeert om invulling te geven aan die diepe behoeften zoals liefde, intimiteit en zingeving. Dat doe je door contact te zoeken met mensen om je heen, door iets goeds te doen, spiritualiteit te beoefenen en ook door het goede te zien in de dingen om je heen.

Hoe je precies een verandering in gang zet, daarover schrijf ik later meer.

Maar uiteraard zijn je behoeften en de invulling daarvan niet de enige 'knop' waaraan je kunt draaien om diep geluk en vrede te ervaren.